قرآن بطور خصوصى متعرض حکم این موضوع نشده است، ولى در عین حال، مىتوان حکم موضوع را از کلیاتى که در قرآن وارد شده است استفاده نمود. اینک بیان این قسمت.
1 - تعمیر و حفظ قبور اولیاء تعظیم شعائر الهى است.
قرآن مجید تعظیم شعائر الهى را، نشانه تقواى قلوب و تسلط پرهیزکارى بر دلها مىداند، آنجا که مىفرماید:
وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَانَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ (سوره حج آیه 32) یعنى: هر کس شعائر الهى را تعظیم و تکریم کند، آن نشانه تقواى دلها است.
مقصود از بزرگداشت شعائر الهى چیست؟
شعائر جمع شعیره به معنى علامت و نشانه است. مقصود در آیه، نشانههاى وجود خدا نیست زیرا همه عالم نشانه وجود او است. و هیچ کس هم نگفته است که تعظیم آنچه در عالم هستى است نشانه تقوى است. بلکه مقصود، نشانههاى دین او است و لذا مفسران آیه را چنین تفسیر مىکنند: معالم دین اللّه یعنی نشانههاى دین خدا.
اگر در قرآن، صفا و مروه [1]، و شترى که براى ذبح در منى سوق داده مىشود [2]، از شعائر الهى شمرده شده است به خاطر این است که اینها نشانههاى دین حنیف و آئین إبراهیم است، اگر به مزدلفه مشعر مىگویند به خاطر این است که آن نشانه دین الهى است. و وقوف در آن نشانه عمل به دین و اطاعت خدا است.
اگر مجموع مناسک حج را شعائر مىنامند، بخاطر این است که این اعمال نشانههاى دین توحید و دین حنیف مىباشد.
خلاصه، هر چیزى که شعار و نشانه دین الهى باشد، بزرگداشت آن مایه تقرب به درگاه الهى است. بطور مسلم انبیاء و اولیاء الهى از بزرگترین و بارزترین نشانههاى دین الهى هستند که وسیله ابلاغ دین و مایه گسترش آن در میان مردم بودهاند، هیچ با انصافى نمىتواند منکر این مطلب گردد که وجود پیامبر و ائمه اهل بیت از دلائل اسلام و نشانههاى این آئین مقدس مىباشند و یکى از طرق بزرگداشت آنها، حفظ آثار و قبور آنان و صیانت آن از اندراس و فرسودگى و محو و نابودى است.
به هر حال با ملاحظه دو چیز حکم تکریم قبور اولیاء الهى روشن است.
الف - اولیاء الهى و بالأخص آنان که در راه گسترش دین جانبازى کردهاند از شعائر الهى و نشانههاى دین خدا مىباشند.
ب - یکى از طرق تعظیم این گروه پس از درگذشتشان، علاوه بر حفظ آثار و مکتب آنها، همان حفظ و تعمیر قبور آنان است. از این جهت در میان تمام ملل، شخصیتهاى بزرگ سیاسى و دینى را که قبر آنان که نشانه مکتب و راه و روش آنها است در نقاطى به خاک مىسپارند که براى ابد محفوظ مىماند، تو گوئى حفظ قبر آنان از اندراس و فرسودگى، نشانه حفظ وجود و سرانجام نشانه حفظ مکتب آنها است.
براى درک حقیقت لازم است مفاد آیه سى و شش از سوره حج را به دقت تجزیه و تحلیل کنیم. برخى از زائران خانه خدا از منزل خود، شترى را براى ذبح در کنار خانه خدا، به همراه مىآورند، و با انداختن قلادهاى بر گردن، آن را براى ذبح در راه خدا اختصاص مىدهند و از دیگر شتران جدا مىسازند از آنجا که این شتر به گونهاى به خدا وابسته است به حکم همان آیه از شعائر اللّه شمرده مىشود و به مضمون آیه سى و دو سوره حج وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ 22: 32 باید مورد احترام قرار گیرد، مثلا دیگر نباید بر آن سوار شد، و به موقع باید آب و علف آن را داد، تا لحظهاى که در آن نقطه ذبح شود.
هر گاه یک شتر به خاطر تعیین براى ذبح در کنار خانه خدا، جزو شعائر مىگردد و متناسب خود تعظیم و بزرگداشت لازم دارد، چرا پیامبران و علماء و دانشمندان، شهیدان و جانبازان، که از نخستین روزهاى زندگى خود قلاده عبودیت و بندگى خدا، و خدمت به آئین او را بر گردن افکنده و رابطهاى میان خدا و خلق او گردیدهاند و مردم خدا و آئین او را در پرتو تلاشهاى آنان شناختهاند، جزو شعائر اللّه نباشد، و به تناسب مقام و موقعیت خود در حال حیات و ممات تعظیم و احترام لازم نداشته باشند اگر واقعا کعبه و صفا و مروه، منى و عرفات که همگى جمادند و سنگ و گلى بیش نیستند به خاطر ارتباط با آئین خدا، جزو شعائر مىباشند و هر کدام به تناسب موقعیت خود، تعظیم و بزرگداشتى لازم دارند چرا اولیاء الهى که ناشران آئین خدا و حافظان دین او، و آنچه که وابسته به آنها است، جزو شعائر نباشند.
ما وجدان شما را در این مورد قاضى و داور قرار مىدهیم
آیا در شعائر الهى بودن انبیاء و رسل شک و تردید دارید؟،
و یا حفظ آثار و اشیاء وابسته به آنها را، تعظیم نمىدانید؟
آیا تعمیر قبور و تنظیف محیط خاک آنها، تعظیم و تکریم است؟
یا ویران کردن و به صورت «خرابه» در آوردن قبر آنها؟
2 - قرآن مجید، به روشنى به ما دستور مىدهد که به بستگان و خویشاوندان پیامبر گرامى، مهر ورزیم آنجا که مىفرماید:
قُلْ لا اسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ اجْرا الا الْمَوَدَّةَ فِى القُرْبى( سوره شورى آیه 23).
یعنى: بگو من بر رسالت مزد و اجرى جز ابراز علاقه و دوستى به خویشاوندانم نمىخواهم.
آیا از نظر جهانیان که مورد خطاب این آیه هستند، یکى از طرق ابراز علاقه به خاندان رسالت فقط قبور و تعمیر آن نیست در حالى که این رسم در میان تمام ملل جهان نیز وجود دارد، و همگى آن را یک نوع اظهار علاقه به صاحب قبر مىدانند و لذا شخصیتهاى بزرگ سیاسى و علمى را در کلیساها، و یا در مقابر معروف دفن کرده و اطراف آن را گل و درخت کارى مىکنند.
3 - تعمیر قبور و امتهاى پیشین
ادامه دارد......
-------------------------------------------
[1] انَّ الصَّفا و الْمرْوَةَ مِنْ شَعائِرَ اللَّهِ دو کوه صفا و مروه از نشانههاى الهى است. سوره بقره آیه 158.
[2] وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ شتر فربه را از شعائر قرار دادیم. سوره حج آیه 36
از مسائلى که «وهابیان» درباره آن حساسیت خاصى دارند مسأله تعمیر قبور، و ساختن بنا بر روى قبور پیامبران و اولیاء الهى و صالحان است.
براى نخستین بار این مسأله را «ابن تیمیه» و شاگرد معروف او «ابن القیم» عنوان کرد و بر تحریم ساختن بناء، و لزوم ویرانى آن، فتوى دادهاند.
«ابن القیم» در کتاب «زاد المعاد فی هدى خیر العباد» چنین مىگوید:
«یجب هدم المشاهد التّى بنیت على القبور، و لا یجوز إبقاءها بعد القدرة على هدمها و إبطالها یوما واحدا».
در سال 1344 هجرى قمرى که سعودىها بر مکه و مدینه و اطراف آن تسلط پیدا کردند، به فکر افتادند که براى تخریب مشاهد بقیع و آثار خاندان رسالت و صحابه پیامبر مستمسکى به دست آورند و با گرفتن فتوا از علماء مدینه، راه را بر تخریب آن هموار نمایند، و افکار عمومى مردم حجاز را که هرگز با این اعمال موافق نبودند براى این کار آماده سازند، از این جهت قاضى قضات «نجد» «سلیمان بن بلیهد» را روانه مدینه کردند که وى مسائل مورد نظر آنان را از علماء آنجا استفاده کند. از این جهت او سؤالها را آنچنان طرح کرد که پاسخ آنها، (مطابق با نظریه «وهابیان») در خود سؤالها گنجانیده شده بود. و از این طریق به مفتیان اعلام کرد که باید پاسخ سؤالها را مطابق جوابهایى که در سؤالها آمده است تهیه کنند و در غیر این صورت محکوم به شرک گردیده و اگر توبه نکنند به قتل خواهند رسید.
سؤالها و جوابها در جریده «ام القرى» مکه در شماره ماه شوال 1344 منتشر شد [1]. با انتشار آن در همان زمان، عکس العمل شدید بین مسلمانان اعم از سنى و شیعه پدید آمد، زیرا همه مىدانستند که پس از اخذ فتوا و لو از طریق ارعاب و تهدید، تخریب بنا و قبور پیشوایان اسلام شروع خواهد شد. اتفاقا پس از اخذ فتوا از پانزده عالم مدینه، و پخش آن در حجاز، تخریب بىامان آثار خاندان رسالت در هشتم شوال همان سال آغاز گردید و تمام آثار اهل بیت، و صحابه پیامبر از میان رفت و اثاثیه گرانبهاى حرم ائمه بقیع (علیهم السّلام) غارت شد و قبرستان بقیع و صحابه به صورت خرابه در آمد، که انسان از دیدن آن منظره سخت وحشت مىکند.
ما اکنون قسمتى از سؤالها را نقل مىکنیم تا روشن گردد که چگونه پرسشگر، جواب سؤالها را در آن گنجانیده است. یعنى نه تنها هدف، سؤال و استفتاء نبود، بلکه مقصود تحصیل مستمسکى در نزد عوام براى هدم و ویران آثار رسالت بود. اگر به راستى هدف فهم و واقع بینى بود، معنى نداشت که مستفتى، پاسخ را در خود سؤال بگنجاند، بلکه از قرائن مىتوان حدس زد که سؤال و جواب قبلا در ورقهاى تنظیم شده و فقط براى اخذ امضاء پیش علماء مدینه برده بودند زیرا تصور ندارد که مشاهیر علماء مدینه که سالیان درازى خود و نیاکان آنان مروج و حافظ آثار نبوى و زائران آنها بودند، یک مرتبه طرز تفکر دیگرى پیدا کنند، و بر تحریم بنا و لزوم ویران کردن آن فتوى دهند.
سلیمان بلهید در سؤال خود چنین مىگوید:
ما قول علماء المدینة المنوّرة زادهم الّله فهما و علما فی البناء على القبور و اتّخاذها مساجد هل هو جائز اولا و اذا کان غیر جائز بل ممنوع منهىّ عنه نهیا شدیدا فهل یجب هدمها و منع الصّلاة عندها ام لا. و اذا کان البناء فی مسبلة کالبقیع و هو مانع من الانتفاع بالمقدار المبنىّ علیه فهل هو غصب یجب رفعه لما فیه من ظلم المستحقّین و منعهم استحقاقهم ام لا؟ «علماء مدینه منوره که خدا فهم و دانش آنان را روز افزون سازد، درباره ساختن بناء بر قبور، و مسجد قرار دادن آن چه مىگویند آیا جائز است یا نه، و اگر جائز نیست و به شدت در اسلام ممنوع مىباشد آیا تخریب و ویران کردن و جلوگیرى از گزاردن نماز در کنار آن لازم و واجب است یا نه؟ اگر در یک زمین وقفى مانند بقیع که قبه و ساختمان بر روى قبور، مانع از استفاده از قسمتهائى است که روى آن قرار گرفته است آیا این کار، غصب قسمتى از وقف نیست که هر چه زودتر باید رفع گردد تا ظلمى که بر مستحق شده است، از بین برود.
علماء مدینه در محیط پر از ارعاب و تهدید به سؤال «شیخ» پاسخى چنین گفتند:
امّا البناء على القبور فهو ممنوع اجماعا لصحّة الأحادیث الواردة فی منعه و لهذا افتى کثیر من العلماء بوجوب هدمه مستندین بحدیث علىّ رضى اللّه عنه انّه قال: لأبى الهیّاج الا ابعثک على ما بعثنى علیه رسول اللّه (صلّى اللّه علیه و آله) ان لا تدع تمثالا الا طمسته و لا قبرا مشرفا الا سوّیته.
بناء بر قبور بطور اتفاق ممنوع است، به گواهى احادیثى که بر ممنوعیت آن دلالت مىکنند از این جهت گروهى بر تخریب و ویران کردن آن فتوى دادهاند و در این مطلب به حدیثى که ابى الهیاج از على نقل کرده است استناد مىجویند. على به او گفت من تورا بر کارى مبعوث مىکنم که رسول خدا مرا براى آن بر انگیخت هیچ تصویرى را نمىبینى مگر اینکه آن را محو کن، و قبرى را مشاهده نمىکنى مگر اینکه آن را مساوى و برابر بنما.
شیخ «نجدى» در مقالهاى که در جریده «ام القرى» شماره جمادى الثانیة 1345 منتشر ساخت مىگوید، ساختن قبه و بنا از قرن پنجم هجرت معمول گردیده است.
اینها نمونهاى از سخنان گروه «وهابى» درباره تعمیر قبور است و غالبا در نوشتههاى خود بر دو دلیل تکیه مىکنند.
1 - اتفاق علماء اسلام بر تحریم آن.
2 - حدیث ابى الهیاج از امیر مؤمنان على (علیه السّلام) و برخى دیگر مانند آن.
باید توجه نمود که بحث ما فعلا پیرامون خصوص تعمیر قبور و ساختن سایبان، و یا سقف و یا بناء بر آن است. اما موضوع زیارت این قبور درباره آن، بطور جداگانه بحث و گفتگو خواهیم کرد.
براى روشن شدن موضوع، در سه مورد بحث و بررسى خواهیم کرد.
1 - نظر قرآن در این باره چیست آیا از قرآن مىتوان حکم آن را به دست آورد؟
2 - آیا امت اسلامى به راستى بر تحریم آن اتفاق دارند، یا این که در تمام ادوار اسلامى، جریان بر خلاف بوده است و در زمان خود پیامبر و یاران او تعمیر قبور و ساختن خانه و سایبانى بر آن وجود داشته است؟
3 - مقصود از حدیث ابى الهیاج که مورد استفاده گروه «وهابیان» است چیست؟
4 - مقصود از احادیث جابر، و ام سلمه و ناعم چیست؟
الف - نظریه قرآن درباره تعمیر قبور
ادامه دارد......
..............................
[1] مرحوم آغا بزرگ تهرانى در کتاب «الذریعة» ج 8 ص 261 چنین مىنویسد:
وهابیان در 15 ربیع الاول 1343 بر حجاز تسلط یافتند و در هشتم شوال 1343، قبور ائمه بقیع و صحابه را ویران کردند.
در حالیکه، جریده «ام القرى» صورت استفتاء و جواب را در شماره 17 شوال از سال 1344 منتشر کرده و تاریخ جواب علماء مدینه را 25 رمضان معین کرده است، باید گفت تسلط و تخریب هر دو، در سال 1344، انجام گرفته است و مرحوم سید محسن امین تاریخ تسلط کامل و تخریب را سال چهل و چهار هجرت دانسته است. به کتاب «کشف الارتیاب» صفحات 56 - 60 مراجعه شود.
و کوتاه سخن اینکه محمد بن عبد الوهاب به توحید، اما توحید غلطى که او مىگفت دعوت مىکرد هر کس مىپذیرفت خون و مالش سالم مىماند، و گر نه خون و مالش مانند کفار حربى حلال و مباح بود.
جنگهائى که وهابیان در نجد و خارج از نجد از قبیل یمن و حجاز و اطراف سوریه و عراق مىکردند بر همین پایه قرار داشت. هر شهرى که با جنگ و غلبه بر آن دست مىیافتند برایشان حلال بود، اگر مىتوانستند آن را جزو متصرفات و املاک خود قرار مىدادند و الا به غنائمى که به دست آورده بودند اکتفاء مىکردند.
کسانى که با عقاید او موافقت مىکردند و دعوت او را مىپذیرفتند باید با او بیعت نمایند و اگر کسانى به مقابله برخیزند باید کشته شوند و اموالشان تقسیم گردد. طبق این رویه مثلا از اهالى یک قریه به نام فصول در شهر احسا سیصد مرد را به قتل رسانیدند و اموالشان را به غارت بردند. شیخ محمد بن عبد الوهاب در سال 1206 درگذشت . و پس از شیخ محمد هم پیروان او به همین روش ادامه دادند. مثلا در سال 1216 امیر سعود وهابى سپاهى مرکب از بیست هزار مرد جنگى تجهیز کرد و به شهر کربلا حملهور شد، کربلا در این ایام در نهایت شهرت و عظمت بود و زائرین ایرانى و ترک و عرب بدان روى مىآوردند، سعود پس از محاصره شهر سرانجام وارد آن گردید و کشتار سختى از مدافعین و ساکنین آن نمود.
سپاه وهابى آنچنان رسوایى در شهر کربلا به بار آورد، که به وصف نمىگنجد، پنج هزار تن یا بیشتر (تا بیست هزار هم نوشتهاند) را به قتل رسانیدند. پس از آنکه امیر سعود از کارهاى جنگى فراغت یافت به طرف خزینههاى حرم امام حسین (علیه السّلام) متوجه شد، این خزائن از اموال فراوان و اشیاء نفیس انباشته بود، وى هر چه در آنجا یافت، برداشت و به غارت برد.
کربلا پس از این حادثه به وضعى در آمد که شعرا براى آن مرثیه مىگفتند. وهابیها در مدت متجاوز از دوازده سال، گاه و ناگاه، به شهر کربلا و اطراف آن، و همین طور به شهر نجف حمله مىبردند و غارت مىکردند که نخستین این حملات هجوم در سال 1216 بود که شرح داده شد. و این هجوم به نوشته عموم نویسندگان شیعه در روز عید غدیر آن سال سرانجام گرفته است.
مرحوم علامه سید محمد جواد عاملى در آخر مجلد هفتم از کتاب فقهى پر ارج خود مفتاح الکرامه چنین مىگوید این جزء از کتاب، بعد از نیمه شب نهم رمضان المبارک 1225 به دست مصنف آن خاتمه یافت، در حالى که دل در نگرانى و تشویش بود، زیرا اعراب عنیزه که وهابى هستند، اطراف نجف اشرف و مشهد حسین (علیه السّلام) را احاطه کردهاند، راهها را بسته و زوار حسین (علیه السّلام) را که از زیارت نیمه شعبان به وطنهاى خود باز مىگشتند غارت نمودهاند و جمع کثیرى از آنان (و بیشتر از زوار ایرانى را) به قتل رسانیدهاند گفته مىشود عدد مقتولین (در این بار) یکصد و پنجاه تن بوده است. البته کمتر از این هم گفتهاند.
توحیدى که شیخ محمد و پیروان او مردم را به آن دعوت مىکردند، که هر کس نمىپذیرفت جان و مالش مباح مىشد این بود که به پیروى از ظاهر پارهاى از آیات و احادیث براى ذات بارى تعالى اثبات جهت مىکردند و او را داراى اعضاء و جوارح مىدانستند.
آلوسى در این باره گفته است که وهابیان به پیروى از ابن تیمیه به احادیثى که بر فرود آمدن خداوند به آسمان دنیا (آسمان اول ( دلالت مىکند تصدیق دارند و مىگویند خدا از عرش به آسمان دنیا فرود مىآید و مىگوید هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ - یعنى آیا استغفار کنندهاى هست که از گناهانش طلب آمرزش کند . و همچنین اقرار دارند به اینکه در روز قیامت خدا به صحراى محشر مىآید زیرا خود او فرموده است: وَ جاء رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفّا صَفّا (22 :89). و خداوند به هر یک از مخلوقات خود به هر طور که بخواهد نزدیک مىشود، همچنان که خود گفته است وَ نَحْنُ اقْرَبُ إلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ (16 :50 ).
ابن تیمیه همانطور که از کتاب الرد على الاخنائى او بر - مىآید، احادیث مربوط به زیارت پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله (را مجعول دانسته و گفته است که اگر کسى معتقد باشد که وجود آن حضرت بعد از وفات مانند وجود او در زمان حیات است غلط بزرگى مرتکب شده است و نظیر این سخن را شیخ محمد و پیروان او شدیدتر گفتهاند.
عقاید و گفتههاى باطل وهابیان باعث شده که برخى که اسلام را از دیدگاه آنان مطالعه کردهاند بگویند اسلام دین خشک و جامدى است که به درد همه زمانها نمىخورد.(نمونه بارز آن طالبان در افغانستان و انعکاس افکارشان در دنیا)
لوتروپ ستودارد مىگوید: وهابیان در تعصب به راه افراط رفتهاند و در اثر این امور گروهى نکته گیر برخاسته، روش وهابى را بر دهان قرار دادهاند که حقیقت و طبیعت اسلام با مقتضیات زمانها جور نیست و با احوال ترقى و تبدیل جامعه موافق نمىشود و با تغییر زمان نمىسازد.
از همان وقت که شیخ محمد بن عبد الوهاب ، عقاید خود را ابراز و مردم را به پذیرفتن آنها دعوت کرد، گروه زیادى از علماى بزرگ به مخالفت با عقاید او پرداختند، نخستین کسى که به شدت با او به مخالفت برخاست پدرش عبد الوهاب و سپس برادرش شیخ سلیمان بن عبد الوهاب بودند که هر دو از علماى حنبلى محسوب مىشوند.
شیخ سلیمان کتابى تحت عنوان الصواعق الالهیه فی الرد على الوهابیه تألیف کرد و در آن عقاید برادرش را رد کرد.
زینى دحلان گوید: پدر شیخ محمد ، مردى صالح از اهل علم بود. برادرش شیخ سلیمان نیز از اهل علم محسوب مىشد، و چون شیخ عبد الوهاب و شیخ سلیمان در ابتداى امر یعنى از زمانى که شیخ محمد در مدینه به تحصیل اشتغال داشت از سخنان و کارهاى او دریافته بودند که چنان داعیهاى دارد او را سرزنش مىکردند، و مردم را از وى بر حذر مىداشتند.
عباس محمود عقاد مىگوید: بزرگترین مخالفان شیخ محمد برادرش شیخ سلیمان صاحب کتاب الصواعق الالهیه است. عقاد همچنین گفته است که شیخ سلیمان برادر شیخ محمد که از بزرگترین مخالفان او بود در ضمن اینکه سخنان برادرش را به شدت رد مىکند مىگوید: امورى که وهابیان آن را موجب شرک و کفر مىدانند و آن را بهانه مباح شدن مال و جان مسلمانان مىپندارند در زمان ائمه اسلام به وجود آمده بود، ولى از هیچیک از ائمه اسلام شنیده و روایت نشده است که مرتکبین این اعمال را کافر یا مرتد دانسته و دستور جهاد با آنان را داده باشند و یا اینکه بلاد مسلمانان را به همان گونه که شما مىگویید بلاد شرک و دار الکفر نامیده باشند.
در پایان باید دانست که شیخ محمد بن عبد الوهاب مبتکر و آورنده عقاید وهابیان نیست. بلکه قرنها قبل از او این عقاید به صورتهاى گوناگون از افرادى مانند ابن تیمیه و شاگرد او ابن القیم اظهار شده، ولى به صورت مذهب تازهاى در نیامده و طرفداران زیادى پیدا نکرده بود.
ابو العباس احمد بن عبد الحلیم معروف به ابن تیمیه از علماى حنبلى که در 728 هجرى قمرى در گذشته است، چون عقائد و آرایى بر خلاف معتقدات عموم فرقههاى اسلامى اظهار مىداشت پیوسته مورد مخالفت علماى دیگر قرار داشت و به عقیده محققین، همین عقائد ابن تیمیه است که بعدا اساس معتقدات وهّابیان را تشکیل داده است.
که قبلا توضیح داده شد .......